Aantekeningen:

Graaf Gerulf (rond 850 - 898/914) was graaf van West-Frisia (comes Fresonum), vanaf 885. Zijn naam wordt ook wel geschreven als Gerolf, soms met de toevoeging "van Holland" en soms met de toevoeging "van Kennemerland", maar deze zijn beide van latere datum.

Veronderstelde afkomst
Gerulf was graaf in het westen van Frisia (het latere Holland) maar zijn wortels lagen vermoedelijk in het noorden, in de huidige provincie Friesland. Een oorkonde van 877-890 noemt een edelman genaamd Gerulfus in Westergo, en ook in het jaar 839 was er daar een Gerulfo. De eerste kan dezelfde zijn als graaf Gerulf, die later naar West-Frisia is getrokken, en de tweede zou diens vader of grootvader kunnen zijn. Verder waren er in de achtste en negende eeuw in het noorden van Frisia verschillende graven geweest die Dirk (Theodericus) heetten, en die de voorouders van Gerulf kunnen zijn geweest, aangezien Gerulf zelf een zoon Dirk had. [1]

Er bestaan ook hypotheses over Gerulfs voorgeslacht. Hugo Jaekel opperde een afstamming via een directe mannelijke lijn van koning Radboud. Daarvoor bestaat echter, behalve wat vage overeenkomsten tussen persoonsnamen, geen bewijs. Het is zelfs aannemelijk dat de lijn van de befaamde Friezenkoning al snel is uitgestorven. [2] Dijkstra legde een link naar koning Karel Martel en keizer Karel de Grote, maar die is volslagen speculatief. [3]

Volgens Maria van Winter kan de naam Dirk in het Hollandse Huis afkomstig zijn uit het Saksische geslacht der Immedingen: een van hun dochters zou getrouwd zijn met Gerulf en zoon Dirk zou dan vernoemd zijn naar zijn grootvader van moederskant. Van Winter meende dat de naam Dirk onder de Immedingen de ‘Leitname’ was. De naam Dirk kwam er inderdaad wel regelmatig voor, maar dat gold voor meer families uit die tijd. In de Immedinger generaties van voor Dirk I is maar één Dirk aangetroffen, dus de kwalificatie ‘Leitname’ is in die tijd niet terecht. [4]

Geschiedenis
Gerulf was aanvankelijk een vazal van Godfried de Noorman, een Deense roverhoofdman die vanaf 882 als hertog over Frisia heerste. De Oost-Frankische keizer Karel de Dikke had het kustgebied aan hem beleend om van de voortdurende Vikingaanvallen verlost te zijn. Maar Godfried was met Frisia niet tevreden. Hij wilde ook de heerschappij over de wijngaarden langs de Moezel. In 885 stuurde hij graaf Gerulf als gezant naar Karel de Dikke om die eis over te brengen. De keizer gaf niet toe, maar antwoordde dat hij wilde onderhandelen. Dit bleek een valstrik te zijn. Tijdens een bijeenkomst in Spijk (bij Lobith) werd Godfried vermoord door de hertogen Hendrik van Babenburg en Everhard Saxo. Het is niet precies duidelijk welke rol Gerulf heeft gespeeld in dit moordcomplot. Er is wel gesuggereerd dat hij het plan had bedacht om Godfried in de val te lokken, maar waarschijnlijker is dat hij er niets van af heeft geweten en dat hij zelfs niet bij de onderhandelingen in Spijk aanwezig was. Zeker is dat Gerulf heeft geprofiteerd van het wegvallen van de Deense heerser: hij heeft onmiddellijk de grafelijke macht in West-Frisia (het huidige Holland) naar zich toe getrokken. [5]

Graafschap West-Frisia
Na enkele jaren werd de situatie in West-Frisia geformaliseerd. Gerulf ontving op 4 augustus 889 van de Oost-Frankische koning Arnulf van Karinthië een aantal goederen in vol eigendom. Het betrof een gebied bij Noordwijk, tussen de monding van de Oude Rijn en Suithardeshaghe (vermoedelijk) bij Lisse, een aantal boerderijen en huizen in Teisterbant: Tiel, Aalburg en Asch, en in Noord-Holland: Bodokenlo (Boekel) en Hornum (Hoorn) en ten slotte een woning in Huui (Hoei in de Ardennen?). [6] De schenking wordt vaak gezien als een beloning van de koning aan Gerulf voor diens hulp bij het uitschakelen van Godfried de Noorman. Echter, aangezien de rol van Gerulf niet duidelijk is, is het ook niet zeker of er wel sprake was van een beloning.

Onder de nakomelingen van Gerulf groeide het familiebezit verder. Het graafschap West-Frisia werd vanaf de twaalfde eeuw 'Holland' genoemd.

Stamvaderschap
Het feit dat Gerulf de stamvader was van de latere graven van Holland is eeuwenlang over het hoofd gezien. Het oudste genealogische overzicht van Holland, het Gravenregister (opgesteld circa 1125-1133), begint met Dirk, de eerste graaf van Holland. Het vermeldt wel dat Dirk I een broer Waldger had, maar zegt niet dat er ook nog een vader c.q. voorganger was. De Rijmkroniek van Holland uit de dertiende eeuw zegt dat Gerulf misschien zonder kind stierf. [7]

Vanaf de zeventiende eeuw zag men in Regino van Prüms aanduiding van Gerulf als comites Fresonum (graaf van Frisia) toch een aanwijzing dat hij de vader van Dirk I moest zijn geweest. [8] Pas op het eind van de negentiende eeuw leverde Bolhuis van Zeeburgh een goede onderbouwing voor die vader-zoon relatie: Regino had ook gemeld dat Waldger de zoon van Gerulf was, terwijl in het Gravenregister stond te lezen dat Dirk en Waldger broers waren. Bovendien waren zowel Gerulf als Dirk gegoed in West-Frisia. [9]

Overlijden en opvolging
Het is niet bekend of Gerulf behalve zijn twee zoons Waldger en Dirk nog andere kinderen had. Zoon Waldger zal uiterlijk rond het jaar 880 zijn geboren, want in 898 pleegde hij de beruchte moord op Everhard Saxo. [10] Hij moet toen een volwassen man zijn geweest. Dirk wordt gewoonlijk als de jongere broer van Waldger beschouwd, maar feitelijk weten we niet wie van de twee de oudste was. [11]

Geen enkele bron vermeldt in welk jaar of op welke datum Gerulf is overleden. Zijn zoon Waldger werd in het jaar 898 nog aangeduid zonder de titel ‘graaf’, wat er op wijst dat Gerulf toen nog in functie was. In oorkonden uit 914 en 916 droeg Waldger wel de graventitel. Daarom ligt Gerulfs overlijdensjaar waarschijnlijk tussen 898 en 914.[12]

Na zijn dood werd zijn graafschap verdeeld over zijn twee zoons:[13]

Waldger erfde de gouwen Nifterlake, Lek en IJssel en Teisterbant.
Dirk I volgde zijn vader op in West-Frisia: het gebied tussen Vlie en Maas.

Gezin/Partner: Onbekend. [Gezinsblad] [Familiekaart]

Aantekeningen:

Dirk I of Thidericus Fresonie (ca.875 - rond 923 of Andernach, 5 oktober 939) was een Friese graaf die vanaf ongeveer 896 het bewind voerde over een aantal gebieden in de kuststreek van West-Frisia, het latere graafschap Holland. Zijn vader was Gerulf.

Leven
Dirk erfde van zijn vader het gezag over Kennemerland en Rijnland. Hij steunde de Westfrankische koning Karel de Eenvoudige bij een opstand van zijn vazallen. Als dank hiervoor kreeg hij van Karel op 15 juni 922 te Bladel de kerk van Egmond met alle daarbij behorende goederen. Egmond lag ten noorden van de bezittingen die hij van Gerulf had geërfd en sloot daar dus uitstekend op aan. Kort hierna stichtte hij er een klooster voor nonnen, het begin van de Abdij van Egmond.

Minimale bronnen
Wellicht zijn verschillende graven met de naam Dirk samengevoegd tot Dirk I. Dit is goed mogelijk, omdat men in die tijd nooit over Dirk de zoveelste sprak, maar gewoon over Graaf Dirk. De geschiedenis rond de eerste graven van Holland is pas rond 1290 voor het eerst door Melis Stoke opgeschreven. De schrijver gebruikte hiervoor teksten die door de monniken van de abdij van Egmond waren bewaard. Omdat de monniken pas tijdens het bewind van Dirk II de nonnen vervingen, moet men ervan uitgaan dat de informatie op deze (inmiddels vergane) documenten door overlevering is verkregen.

Volgens een akte gedateerd 922/923 zou Dirk I na een regering van veertig jaar in 922/923 zijn overleden. Dit zou betekenen dat hij Gerulf in 882 zou zijn opgevolgd. Het staat echter vast dat Gerulf in 889 nog een goed in eigendom kreeg. Gerulf is waarschijnlijk pas in 895 of 896 overleden.

Mogelijke Dirk I bis (ca. 900–939)
Vast staat dat Dirk II in 988 is overleden. Als hij zijn vader al in 923 was opgevolgd, dan zou dat betekenen dat hij niet minder dan 65 jaar heeft geregeerd, wat zeer onwaarschijnlijk is. Daarom gaan historici ervan uit dat er nog een Dirk geweest moet zijn die de naam "Dirk I bis" heeft gekregen. D.J. Henstra is een andere mening toegedaan, en maakt door een berekening plausibel dat Dirk II wel degelijk de zoon is van Dirk I, en dat die de zoon is van Gerulf I.

Het is bekend dat graaf Dirk getrouwd was met Gerberga van Hamaland (die ongeveer 912 zal zijn geboren), dat hij betrokken was bij de Lotharingse opstand van 939 tegen de Duitse koning Otto de Grote, en op 2 oktober 939 is gesneuveld in de slag bij Andernach (waarbij Dirk I dan ongeveer 65 zou zijn geweest). Deze gegevens maken een tweede generatie, dus Dirk I bis, aannemelijk, maar er zijn uit deze periode wel meer voorbeelden bekend van edelen die op hogere leeftijd nog met een jonge vrouw trouwden of aan een veldslag deelnamen.

Huwelijk en kinderen
Dirk trouwde (in 928?) met Gerberga (Geva), dochter van Meginhard IV van Hamaland, zoon van Everhard Saxo (die in 898 is vermoord door Dirks broer Waldger![3]), en opvolger van zijn vader als graaf van Hamaland en hertog van Friesland. Meginhard was lid van de delegatie van Hendrik de Vogelaar bij diens ontmoeting met Karel de Eenvoudige in 921. Dirk en Geva hadden een zoon, Dirk II, opvolger van zijn vader als graaf van het westen van Friesland. Dirk I moet ook een zoon Gerulf (II) hebben gehad, die als jongeling of ongehuwd man werd gedood voor het overlijden van zijn vader. Er wordt aangenomen dat hij de oudere broer van Dirk II was.

Dirk en Gerberga zijn beiden in de abdij van Egmond begraven.

Gezin/Partner: Gerberga van Hamaland. Gerberga is geboren circa 912. [Gezinsblad] [Familiekaart]

Aantekeningen:

Dirk II (of Diederik II) (ca. 932 – Egmond, 6 mei 988) was een Friese graaf (comes Fresonum), uit de 10e eeuw die tussen 965 en 988 het feitelijke bewind voerde over het graafschap West-Frisia, dat het gehele kustgebied besloeg tussen de Oosterschelde en het Vlie en bestond uit de gouwen: Masaland, Kinhem en Texla. Het formele leenschap beruste bij de Utrechtse bisschop. In het verleden is wel aangenomen dat Dirk II de zoon was van Dirk I. Tegenwoordig gaat men ervan uit dat hij de zoon was van een zoon van Dirk I, die ook wel wordt aangeduid als Dirk I bis, en Gerberga (Geva) van Hamaland.

Familie
In 938 verloofde de toen nog zeer jonge Dirk II zich met Hildegard van Vlaanderen, dochter van graaf Arnulf I van Vlaanderen en Aleidis van Vermandois. Het huwelijk volgde circa 950. Uit de Rijmkroniek van Holland van Melis Stoke: Dese Dideric goed ende wert had een wijf, heet Hildegaert ('deze goede en brave Diederik had een vrouw die Hildegard heette').

Uit het huwelijk werden in ieder geval drie kinderen geboren:

zoon Aarnout (Gent 951-993), ook wel Arnulf Gandensis genoemd, die zijn opvolger werd
zoon Egbert van Trier (952-994), aartsbisschop van Trier
dochter Erlindis (953-1012)
mogelijk een onbekende dochter die trouwde met graaf Everhard van Doornik.
Na het overlijden van zijn schoonvader Arnulf op 27 maart 965 trad Dirk II enige tijd op als voogd voor de minderjarige opvolger Arnulf II van Vlaanderen.

Evangeliarium
Op 15 juni 950 schonk Dirk II aan Egmond ter ere van de bijzetting van Sint Adelbert een stenen kloosterkerk, waarschijnlijk ter gelegenheid van de wijding van deze kerk schonk hij het Evangeliarium van Egmond, thans een van Nederlands belangrijkste cultuurhistorische voorwerpen uit de vroege middeleeuwen. Het negende-eeuwse handschrift werd circa 975 door hem verworven en bevat de tekst van de vier evangeliën. Dirk en Hildegard zijn afgebeeld op twee miniaturen, die Dirk voor de gelegenheid aan het boek liet toevoegen. Volgens sommige schrijvers zijn de miniaturen van de hand van hun zoon Egbert. De tekst bij een van de miniaturen luidt in vertaling: "Dit boek werd geschonken door Dirk en zijn geliefde vrouw Hildegard aan de genadige vader Adalbert, opdat hij hen rechtvaardig zal gedenken in alle eeuwigheid." Thans bevindt het evangeliarium zich in de collectie van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag.

Bestuur
Dirk II bestuurde de grafelijke burcht en het graafschap van Gent vanaf 965, toen zijn zwager Wichman IV deze functies opgaf. In 972 verwierf Dirk de landerijen rondom Rijnsburg, bij Leiden, wat ten koste ging van de Utrechtse bisschop. Onder de bevolking ontstond verzet tegen deze heerschappij. Dit leidde tot het neerslaan van een opstand door Dirk II van de Friezen. Op de plaats van de overwinning werd drie jaar later een kapel opgericht. [1]

Op 25 augustus 985 kreeg Dirk zijn lenen in Masaland, Kennemerland en op Texel van koning Otto III in vrije eigendom. Twee maanden daarvoor, op 26 juni, had graaf Ansfried al niet nader genoemde gebieden - que vocantur Inferior Maselant - in Maasland van de koning verkregen.

Dirk II, Hildegard, Aarnout en Erlindis werden in de Abdij van Egmond begraven.

Trivia
De plaatsnaam Hillegersberg is vernoemd naar Hildegard van Vlaanderen. Dirk II was eigenaar van het aldaar bestaande Bergan, wat versterkte plaats of gehucht betekent.

Dirk getrouwd Hildegard van Vlaanderen circa 950 (civil). Hildegard (dochter van Arnulf I van Vlaanderen en Aleidis van Vermandois) is geboren circa 936; is gestorven op 10 apr 990; is begraven in abdij van Egmond. [Gezinsblad] [Familiekaart]

Aantekeningen:

Arnulf of Aarnout (Gent, ca. 951 – bij Winkel, 18 september 993) was een Friese graaf (comes Fresonum). Hij bestuurde van 988 tot 993 een graafschap in West-Frisia, dat later Holland genoemd zou worden. Omdat hij in Gent geboren was, werd hij ook wel Arnulf van Gent (Gandensis) genoemd.

Arnulf wordt voor het eerst (samen met zijn ouders) vermeld op 26 oktober 970. Arnulf komt evenals zijn vader en aanvankelijk met hem in tal van Vlaamse oorkonden voor. Arnulf doneerde verschillende bezittingen aan de Abdij van Egmond als beloning voor de hulp van de monniken bij de landaanwinsten, onder meer Hillegersberg (dat eerst bekendstond als Bergan, maar hernoemd werd naar Arnulf's moeder, Hildegard van Vlaanderen) en Overschie.

Geschiedenis
In 983 vergezelde Arnulf de Duitse koning Otto II en diens zoon Otto III op hun reis naar Verona en Rome. Omstreeks 988 volgt hij zijn vader op als graaf en erft diens bezittingen.

Als graaf slaagde hij er zijn grondgebied verder naar het zuiden uit te breiden. In West-Frisia kreeg hij te maken te maken met opstanden van de Friese bevolking. De bewoners kwamen in opstand tegen zijn grafelijk gezag vanwege de ingrijpende maatregelen die hij doorvoerde.[1]

Hij was niet alleen een van de machtigste leenheren van het Ottoonse huis in het gebied tussen de Rijn en de Schelde, hij had ook goederen van de Franse kroon in leen. Omdat hij evenals zijn vader een aanhanger van de Ottonen was, kwam hij in conflict met de Franse koning Hugo Capet. Deze verwoestte Arnulfs gebied en ontnam hem zijn Franse bezittingen.

Graaf Arnulf probeerde zijn gezag ook naar het noorden verder uit te breiden, in het gebied van de West-Friezen tussen de Rekere en het Vlie. Hij viel met zijn leger in 993 dit gebied binnen. Bij Winkel werd hij verslagen en sneuvelde hij op 18 september in de strijd. Zijn vrouw Liutgard (ook gespeld: Luitgardis) kon daarop alleen met hulp van koning Otto III het graafschap voor haar zoontje bewaren. Arnulf is met diverse andere familieleden begraven in de toenmalige Abdij van Egmond en werd later heilig verklaard.

Familie
Arnulf was een zoon van Dirk II van West-Frisia en Hildegard van Vlaanderen. Hij trouwde met Lutgardis van Luxemburg, een zuster van de Duitse koning Hendrik II. Dit huwelijk vond plaats in mei 980. Arnulf en Liutgard kregen drie kinderen:

Dirk III
Siegfried van Holland (985-1030), die huwde met Thetburga (985-)
Adelheid van Holland, ook wel Aleida of Adelina, die huwde met Boudewijn II van Boulogne (ca. 975 - 1033).

Arnulf getrouwd Lutgardis van Luxemburg in mei 980 (civil). Lutgardis is geboren circa 960; is gestorven op 14 sep 1005. [Gezinsblad] [Familiekaart]