| Aantekeningen |
- Eleonora van Aquitanië (ca. 1122 – Abdij van Fontevraud, Frankrijk, 1 april 1204) was hertogin van Aquitanië en achtereenvolgens koningin van Frankrijk, van Engeland, en regentes van Engeland.
Jeugd
Eleonora was de dochter en erfgename van hertog Willem X van Aquitanië en Eleonora van Châtellerault. Ze kreeg een goede en veelzijdige opvoeding. Volgens alle bronnen was ze intelligent en buitengewoon mooi. Omdat Aquitanië met de bijbehorende graafschappen ongeveer een kwart van Frankrijk omvatte met rijke steden en landbouwgronden, was de hertog van Aquitanië de rijkste en machtigste van de feodale vorsten in Frankrijk. Toen Eleonora op 9 april 1137 het hertogdom erfde, ze was toen ongeveer 15 jaar oud, werd ze daardoor onbetwist de meest begeerde bruid van Europa. Haar vader had dat voorzien en stuurde voor zijn dood een verzoek aan koning Lodewijk VI om haar belangen te beschermen en een goede en passende echtgenoot voor haar te vinden. Lodewijk besloot onmiddellijk dat zijn zoon Lodewijk VII de perfecte partner voor Eleonora zou zijn. Lodewijk VII vertrok met een groots gevolg naar Bordeaux waar Eleonora en Lodewijk op 25 juli 1137 in de kathedraal trouwden. Bij haar huwelijk gaf ze een antieke Perzische vaas van bergkristal aan Lodewijk, die nu nog in het Louvre is te zien.
Hertogin van Aquitanië
Bij het huwelijk was afgesproken dat Eleonora zou blijven optreden als hertog van Aquitanië. Lodewijk had dus geen directe macht in Aquitanië. Pas hun eventuele zoon zou zowel koning van Frankrijk als hertog van Aquitanië zijn.
Eleonora heeft tijdens haar huwelijk hardnekkig aan deze zelfstandige positie vastgehouden. Dit was ook het geval tijdens haar tweede huwelijk, hoewel haar tweede man Hendrik II van Engeland veel dominanter en machtiger was dan Lodewijk. In beide huwelijken waren de status van Aquitanië en de positie van Eleonora daarin, een voortdurende bron van spanning.
Koningin van Frankrijk
Lodewijk VI overleed een week na het huwelijk van Eleonora en Lodewijk. Eleonora werd tijdens het kerstfeest van 1137 tot koningin van Frankrijk gekroond. Eleonora was het verfijnde en comfortabele hofleven van Aquitanië gewend, bakermat van troubadours en de hoofse liefde. In Parijs zette ze een schitterende hofhouding op en ze begunstigde kunstenaars en geleerden. Deze uitbundigheid stuitte echter op veel verzet bij hovelingen en geestelijken. Het is bekend dat Eleonora een tegenstander was van de abt Suger van St. Denis, een belangrijke adviseur die Lodewijk van zijn vader had overgenomen. Lodewijk lijkt zelf weinig problemen met het hofleven van zijn vrouw te hebben gehad, hij gaf in ieder geval grote bedragen uit om zijn paleizen te verbouwen en te verfraaien.
Het huwelijk van Lodewijk en Eleonora bleef jaren kinderloos. De vooraanstaande geestelijke Bernard van Clairvaux overtuigde haar dat haar levenswijze en haar verkeerde invloed op de koning daar de oorzaak van was. Eleonora nam dit advies ter harte en het paar kreeg in 1145 een dochter.
Kruistocht
Ook Lodewijk had in 1144 zijn moment van inkeer gehad toen zijn troepen in een oorlog met een van zijn vazallen meer dan duizend onschuldige burgers in een kerk hadden verbrand. In 1145 kondigde hij aan om als boetedoening op kruistocht te gaan. Eleonora stond erop dat zij als zelfstandige hertog van Aquitanië deel zou nemen aan de kruistocht, en persoonlijk haar eigen troepen zou aanvoeren. Lodewijk en Eleonora sloten zich aan bij de Tweede Kruistocht.
De heenreis verliep op grootse wijze met bezoeken aan koning Géza II van Hongarije en keizer Manuel I Komnenos. Militair was de kruistocht echter een mislukking. In Klein-Azië werd het leger van Lodewijk verslagen in een hinderlaag, waarbij Lodewijk alleen maar aan de dood kon ontsnappen doordat hij als een gewone ridder was gekleed en niet herkenbaar was als de koning. Een van de oorzaken van de nederlaag was dat de Aquitaanse voorhoede onder bevel van Eleonora te snel vooruit was getrokken waardoor de hoofdmacht kwetsbaar werd.
Aangekomen in Antiochië kwamen Eleonora en Lodewijk lijnrecht tegenover elkaar te staan. Eleonora was overgelukkig om haar jonge oom Raymond van Antiochië weer te zien, die een jeugdkameraad was. Eleonora en Raymond brachten alle tijd samen door. Eleonora probeerde de andere kruisvaarders te overtuigen om Raymond te steunen door enkele steden in de omgeving van Antiochië te veroveren. Lodewijk wilde echter verder trekken naar het Heilige Land. Uiteindelijk zette Lodewijk zijn zin door en hij was genoodzaakt om Eleonora in gevangenschap mee te voeren.
In Jeruzalem wilde het leger van de kruistocht de stad Damascus veroveren. De gevestigde christelijke ridders waren tegenstanders van dat plan omdat ze altijd in vrede met Damascus hadden geleefd, en omdat er andere islamitische staten waren die wel een bedreiging vormden. Eleonora koos positie tegen het plan om Damascus aan te vallen en werd opnieuw door Lodewijk gevangengezet. Lodewijk nam deel aan de overbodige en uiteindelijk volledig mislukte expeditie naar Damascus, en besloot daarna om snel terug te keren naar Frankrijk. Lodewijk en Eleonora konden elkaar niet verdragen en reisden op verschillende schepen terug. De Franse schepen werden aangevallen door een Byzantijnse vloot en daarna door een storm uiteengeslagen en raakten elkaar kwijt. Lodewijk en Eleonora waren al voor dood opgegeven toen ze apart van elkaar in Zuid-Italië aankwamen.
Echtscheiding
Er is een verhaal dat Lodewijk en Eleonora op de terugweg uit Italië in Tusculum (Latium) de paus bezochten en toestemming vroegen om te mogen scheiden. De paus verbood de scheiding en gaf het echtpaar toen het avond werd de beschikking over één kamer met één bed. Zo zou de tweede dochter van Lodewijk en Eleonora zijn verwekt.
Het is niet bekend of dit verhaal op waarheid berust. Wel is bekend dat Lodewijk en Eleonora na de kruistocht nog een dochter kregen maar dat hun huwelijk helemaal was mislukt. Suger verzette zich uit alle macht tegen de scheiding maar toen die in 1151 eenmaal was overleden, konden Lodewijk en Eleonora op 11 maart 1152 scheiden. Eleonora reisde met een klein gevolg naar haar eigen hoofdstad Poitiers. Onderweg ontsnapte ze aan ontvoeringspogingen door Theobald V van Blois en Godfried II van Maine, die haar wilden schaken om haar tot een huwelijk te dwingen.
Eleonora begreep dat ze opnieuw de meest begeerde bruid van Europa was, en dat ze kwetsbaar zou zijn zolang ze niet trouwde. Ze besloot daarom om snel te trouwen en deed een huwelijksvoorstel aan de machtigste vrijgezel die ze kende: Hendrik, hertog van Normandië en graaf van Anjou, met een claim op de Engelse troon. Hendrik was twaalf jaar jonger maar dat was voor geen van beiden een bezwaar want hij stemde direct toe om haar man te worden.
Koningin van Engeland
Eleonora en Hendrik trouwden op 18 mei 1152 te Bordeaux. Omdat ze nauwelijks tijd hadden om de plechtigheid voor te bereiden was het een eenvoudig huwelijk, niet passend bij hun status. Met de beschikking over de rijkdom van Aquitanië kon Hendrik vervolgens een beslissing in de Engelse burgeroorlog forceren en Eleonora werd op 19 december 1154 te Canterbury (Engeland) tot koningin van Engeland gekroond.
Hendrik en Eleonora hadden een stormachtig huwelijk. Naast een groot aantal kinderen hadden ze ook heftige conflicten. In 1167 verliet Eleonora Hendrik om weer in Poitiers te gaan wonen. Zij steunde in 1173 haar zoons Hendrik II van Maine en Richard I van Engeland om met hulp van haar ex-man Lodewijk in opstand te komen tegen Hendrik. Voor Eleonora was dit geen familieruzie maar een politieke kwestie waarin het ging over de bevordering van de positie van haar zoons (Hendrik wilde zijn macht niet met zijn zoons delen) en over de autonomie van Aquitanië. De opstand mislukte en Hendrik nam Eleonora gevangen en plaatste haar onder huisarrest in een kasteel in Engeland.
Hoewel ze vanaf 1167 vooral gescheiden van elkaar leefden maakte Eleonora Hendrik regelmatig verwijten over zijn minnaressen, of in ieder geval over de openlijke manier waarop ze aan zijn hof verbleven. Hendrik wilde scheiden van Eleonora maar zij zag daarin een poging om haar te dwingen om in een klooster te gaan leven, zodat Hendrik alle macht zou krijgen in Aquitanië. Eleonora heeft meerdere voorstellen van Hendrik voor een scheiding afgewezen. Na tien jaar gevangenschap en de dood van haar zoon Hendrik, kreeg Eleonora meer bewegingsvrijheid. Pas na de dood van Hendrik in 1189 werd ze door haar zoons volledig in vrijheid gesteld.
Regentes van Engeland
Richard Leeuwenhart was de belangrijkste erfgenaam van zijn vader. Kort nadat hij koning was geworden, vertrok hij om deel te nemen aan de Derde Kruistocht. Richard benoemde Eleonora tot zijn regentes. In die hoedanigheid kreeg ze eerst te maken met haar zoon Jan zonder Land die probeerde koning van Engeland te worden. Ook moest Eleonora de kwestie van Richards gevangenschap zien op te lossen: Richard had in het Heilige Land hertog Leopold V van Oostenrijk beledigd. Toen Richard op weg naar huis probeerde om incognito door Oostenrijk te reizen werd hij herkend en door de hertog gevangengenomen. Eleonora reisde in 1192 naar Oostenrijk om de voorwaarden voor zijn vrijlating te bespreken. Terug in Engeland bracht zij het benodigde losgeld bijeen voor Richards vrijlating. En na de terugkeer van Richard bemiddelde ze een verzoening tussen Richard en Jan.
Laatste jaren en dood
In 1199 kreeg Eleonora het verzoek van Filips II van Frankrijk om een bruid te kiezen voor diens zoon Lodewijk, uit de dochters van Alfons VIII van Castilië, die met haar dochter Eleonora van Engeland (1162-1214) was getrouwd. Eleonora stemde toe en vertrok naar Castilië. Onderweg werd ze echter overvallen en gevangengenomen door een lokale edelman wiens familie een vete had met het huis Plantagenet. Eleonora onderhandelde zelf haar vrijlating en vervolgde haar reis naar Spanje. Daar koos ze haar kleindochter Blanca van Castilië als de bruid voor Lodewijk. Terug in Frankrijk besloot de zieke en vermoeide Eleonora (inmiddels bijna tachtig jaar oud) haar intrek te nemen in de abdij van Fontevraud. In deze zelfde abdij waren haar man Hendrik en haar zoon Richard al begraven.
Tijdens de opstand van haar kleinzoon Arthur I van Bretagne in 1202 wilde ze naar Poitiers vluchten maar kwam niet verder dan Mirebeau. Daar zocht ze haar toevlucht in het kasteel en werd ze gedurende een paar weken door Arthur met een Frans leger belegerd voordat ze werd ontzet door haar zoon Jan. Eleonora keerde terug naar Fontevraud waar ze in 1204 overleed en naast Hendrik werd begraven.
Beeldvorming
Bovenstaand artikel probeert zich te beperken tot historisch bekende feiten. Daarnaast is er ontzettend veel over Eleonora geschreven en beweerd dat niet kan worden bevestigd, of dat regelrecht verzonnen lijkt. Dat heeft drie belangrijke oorzaken:
Eleonora was tijdens haar leven al een zeer omstreden figuur. Eigentijdse schrijvers aarzelden niet om haar veel beter of slechter voor te stellen dan ze was, al naar gelang de belangen van hun opdrachtgevers. Ook zochten middeleeuwse schrijvers naar een verklaring voor de in hun ogen onbegrijpelijke mislukking van de Tweede Kruistocht, en vonden die in de zondige aanwezigheid van Eleonora - waardoor Gods zegen voor de onderneming ontbrak.
Eleonora is door de eeuwen heen een dankbaar onderwerp geweest voor historici, of ze nu een moralistische, romantische, nationalistische, socialistische of feministische achtergrond hadden. En ieder heeft een beeld van haar geschilderd dat goed bij de eigen overtuiging paste.
Tot slot is Eleonora vanaf de negentiende eeuw een populaire figuur in historische romans en films, met alle verzinsels die daarbij hoorden.
Over Eleonora wordt onder ander beweerd dat ze:
tijdens haar jeugd een seksuele relatie met haar oom Raymond van Poitiers zou hebben gehad
van haar man Lodewijk VII zou hebben gezegd: "Wat moet ik met die man? Hij is meer een monnik dan een koning!".
aan het hof in Parijs grote bedragen verspilde en een groot aantal minnaars zou hebben gehad. Een daarvan zou Godfried V van Anjou zijn, de vader van haar latere echtgenoot Hendrik. En Godfried zou Hendrik voor Eleonora hebben gewaarschuwd.
een leger van vrouwen aanvoerde tijdens de kruistocht, wat de vrome ridders voortdurend in verleiding bracht
in Antiochië een seksuele relatie met haar oom Raymond van Poitiers zou hebben gehad, ongeacht of die eerder al had bestaan
tijdens haar verblijf in Antiochië Saladin heeft bezocht om de nacht met hem door te brengen
het kwade brein was in alle conflicten tussen Hendrik en hun zoons, en later tussen hun zoons onderling
een of meer minnaressen van Hendrik zou hebben vermoord / laten vermoorden
Tot slot staat ze in moderne fictie vaak in een slecht daglicht omdat ze na de terugkeer van "de held" Richard ervoor zorgde dat "de slechterik" Jan zijn terechte straf kon ontlopen, en dat ze ook daarna Jan is blijven steunen.
Kinderen
Eleonora kreeg uit haar twee huwelijken de volgende kinderen:
Bij Lodewijk VII:
Marie, gehuwd met Hendrik I van Champagne
Alice, gehuwd met Theobald V van Blois
Bij Hendrik II:
Willem, jong overleden
Hendrik de Jongere, graaf van Maine
Mathilde Plantagenet, gehuwd met Hendrik de Leeuw
Richard Leeuwenhart, koning van Engeland
Godfried, hertog van Bretagne
Eleonora, gehuwd met Alfons VIII van Castilië
Johanna, gehuwd met (1177) Willem II van Sicilië en met (1196) Raymond VI van Toulouse
Jan zonder Land, koning van Engeland na Richard
|
ca. 1122 - 1204 (~ 82 jaar)
Hendrik II van Engeland
1133 - 1189 (56 jaar)
